O coro que levamos na cabeza, de John Berger

APROXIMACIÓNS
O coro que levamos na cabeza
Sobre La rabbia [A raiva], de Pier Paolo Pasolini (1922-1975) .

John Berger BABELIA - 26-08-2006

Se digo que era un anxo, creo que non se podería dicir nada máis estúpido del. Un anxo pintado por Cosimo Tura? Non. ¡Hai un San Jorge de Tura que é o seu vivo retrato! Arrepiábanlle os santos oficiais e os anxos beatíficos. Entón, por que dicilo? Porque o seu habitual e inmensa tristeza permitíalle compartir bromas, e a expresión do seu rostro afligido repartía gargalladas adiviñando quen as necesitaba máis. E canto máis íntimo era o seu contacto, máis lúcido volvíase. Podía falarlle á xente con suaves susurros sobre as cousas terribles que lle pasaban e, en certo xeito, sufría un pouco menos. "... porque a nosa desesperación nunca está exenta dun pouquiño de esperanza". "Disperazione senza un po dei speranza". Pier Paolo Pasolini (1922-1975).

Creo que dubidaba moito sobre si mesmo, pero nunca do seu don profético, que quizá fose o único do que lle gustou dubidar. Con todo, ao ser profético, vén na nosa axuda para interpretar as nosas vivencias actuais. Acabo de ver unha película de 1963. É asombroso que nunca se distribuíse. Chega como unha mensaxe providencial que, corenta anos despois, é arrastrado á nosa praia dentro dunha botella.

En 1962 a televisión italiana tivo unha brillante idea: a de invitar a un director de cine a responder á pregunta: por que en todo o mundo se téme á guerra? O director tería acceso aos arquivos dos informativos televisivos do período 1945-1962 e podería editar o material que quixese e redactar un comentario para acompañalo. O programa sería dunha hora. A pregunta era "candente" porque, nese momento, o medo a outra guerra mundial rendía realmente por todas as partes. A crise dos mísiles nucleares entre Cuba, Estados Unidos e a URSS tivera lugar en outubro de 1962.

A televisión preguntou a Pasolini, que xa realizara Accattone, Mamma Roma e A ricotta, e que era unha figura polémica habitual nos titulares. E este aceptou. Rodou a película e titulouna La rabbia [A raiva].

Cando os produtores vírona, entroulles medo e insistiron en que outro director, o xornalista Giovanni Guareschi, ben coñecido polas súas ideas dereitistas, fixese unha segunda parte e que ambas as películas presentásense coma se fosen unha soa. Ao final, ningunha das dúas emitiuse.

Eu diría que La rabbia non se inspira na cólera, senón nun feroz sentido do aguante. Pasolini observa o que ocorre no mundo cunha lucidez inquebrantable. (Hai anxos debuxados por Rembrandt que teñen a mesma mirada). E faio porque a realidade é o único que podemos amar. Non hai nada máis.

O seu rexeitamento das hipocrisías, medias verdades e falsidades dos codiciosos e os poderosos é total, porque alimentan e fomentan a ignorancia, que é unha forma de cegueira fronte á realidade. Tamén porque profanan a memoria, ata a memoria da propia linguaxe, que é o noso principal patrimonio.

Con todo, a realidade que amaba non podía asumirse sen máis, porque nese momento representaba unha decepción histórica demasiado profunda. As antigas esperanzas que floreceron e ampliáronse en 1945, logo da derrota do fascismo, foran traizoadas.

A URSS invadira Hungría. Francia iniciara a súa guerra covarde contra Alxeria. O acceso á independencia das antigas colonias africanas era unha farsa macabra. Lumumba fora liquidado polos monicreques da CIA. O neocapitalismo xa estaba planificando a súa toma do poder mundial.

Con todo, a pesar de todo, o que se nos había legado era demasiado precioso e demasiado problemático como para abandonalo. Ou, dito doutro xeito, era imposible deixar ao carón as tácitas e ubicuas esixencias da realidade. A esixencia que había na forma de levar un chal. No rostro dun raparigo. Nunha rúa chea de xente esixindo menos inxustiza. Na gargallada das súas expectativas e na temeridade das súas bromas. De aí xurdía o seu cólera fronte ao aguante.

A resposta de Pasolini á pregunta exposta inicialmente era sinxela: a loita de clases explica a guerra.

O filme termina cun soliloquio imaxinario de Gagarin, que, logo de observar a Terra desde o espazo exterior, comenta que todos os homes, vistos desde esa distancia, son irmáns que deberían abxurar das sanguentas prácticas do planeta.

Con todo, o esencial é que a película contempla experiencias que tanto a pregunta como a resposta deixan de lado. A frialdade do inverno para os indixentes. A calidez que o recordo dos heroes revolucionarios pode reportar, o carácter irreconciliable da liberdade e do odio, o aire campesiño do papa XOÁN XXIII, cuxa mirada sorrí como unha tartaruga, as culpas de Stalin, que eran as nosas, a diabólica tentación de pensar que as loitas terminaron, a morte de Marilyn Monroe e a beleza, que é o único que queda da estupidez do pasado e o salvajismo do futuro, a natureza e a riqueza, que son a mesma cousa para as clases podentes, as nosas nais e as súas bágoas hereditarias, os fillos dos fillos dos fillos, as inxustizas que xorden ata dunha nobre vitoria, o pequeno pánico nos ollos de Sofía Loren ao observar a un pescador abrir coas mans unha anguía en canle...

Os comentarios que se superpon á filmación en branco e negro fanos dúas voces anónimas, que en realidade son as de dous amigos seus: o pintor Renato Guttuso e o escritor Giorgio Bassani. Unha é como a voz dun comentarista apresurado e a outra como a de alguén medio historiador e medio poeta, a voz dun adiviño. Entre as principais noticias figuran a revolución húngara de 1956, a candidatura de Eisenhower para unha segunda lexislatura como presidente de Estados Unidos, a coroación da raíña Isabel de Inglaterra ou a vitoria de Castro en Cuba.

A primeira voz infórmanos e a segunda recórdanos. O que? Non exactamente o esquecido (é máis astuta), senón máis ben o que decidimos esquecer, e con frecuencia esas decisións comezan na infancia. Pasolini non esqueceu nada da súa infancia: por iso é polo que na súa procura coexistan sempre a dor e a diversión. Avergóñallenos polo noso esquecemento.

As dúas voces funcionan como un coro grego. Non poden influír no resultado do que se nos mostra. Non interpretan. Cuestionan, escoitan, observan e dan voz ao que o espectador pode estar sentindo, con máis ou menos incapacidade para expresalo. E lógrano porque son conscientes de que a linguaxe, ao compartilo os actores, o coro e os espectadores, é o depositario dunha antiquísima experiencia común. A propia linguaxe é cómplice das nosas reaccións. Non se lle pode enganar. As voces álzanse, non para rematar un argumento, senón porque, dada a lonxitude da experiencia e a dor humanos, sería vergoñoso que non dixesen o que teñen que dicir. Se non se dixese, a nosa capacidade para ser humanos veríase algo reducida.

Na Grecia antiga o coro non se compuña de actores, senón de cidadáns homes, elixidos para ese ano polo director do coro, o choregus. Representaban á cidade, viñan do ágora, do foro. Con todo, ao ser o coro convertíanse nas voces de varias xeracións. Cando falaban do que o público xa recoñecera, eran avós. Cando daban voz ao que o público sentía pero fora incapaz de expresar, eran os non nados.

Todo isto faio Pasolini sen axuda de ninguén por medio das súas dúas voces, mentres aperta o paso rabioso entre o mundo antigo, que desaparecerá co último campesiño, e o mundo futuro do cálculo feroz.

En varias ocasións o filme recórdanos os límites da explicación racional e a frecuente vulgaridade de termos como optimismo e pesimismo.

Anuncia que os mellores cerebros de Europa e de Estados Unidos explican teoricamente o que significa morrer (loitar xunto a Castro) en Cuba. Pero o que realmente significa morrer en Cuba -ou en Nápoles ou en Sevilla- só pode dicirse con compaixón, á luz do canto ou as bágoas.

¡Noutro momento proponnos a todos que soñemos co dereito a ser como eran algúns dos nosos antepasados! E despois engade que só a revolución pode salvar o pasado.

A rabbia é unha película sobre o amor. O seu espírito está moi preto do comentario que fai Simone Weil na pesanteur et a grace de Simone Weil: "Amar a Deus máis aló da destrución de Troia e Cartago, e sen consolo. O amor non é consolo, é luz".

Ou, por dicilo doutro xeito, a súa lucidez é como a do aforismo de Kafka: "En certo sentido, o Ben é inconsolable".

Por iso digo que Pasolini era como un anxo.

A película só dura unha hora, unha hora ideada, medida e editada fai corenta anos. E contrasta tanto cos noticiarios que vemos e coa información que nos ceban na actualidade que, ao terminar a hora, dische que hoxe en día non só están desaparecendo e extinguíndose especies animais e vexetais, senón prioridades humanas que, unha tras outra, están sendo sistematicamente asperxidas, non de pesticidas, senón de eticidas: axentes que matan a ética e, por conseguinte, calquera idea de historia e de xustiza.

Especialmente atacadas ven aquelas de as nosas prioridades que proceden da necesidade humana de compartir, legar, consolar, condolerse e ter esperanza. E os medios informativos de masas nos rocían día e noite con eticidas.

Poida que os eticidas sexan menos efectivos, menos rápidos do que os controladores esperaban, pero si que lograron enterrar e esconder o espazo imaxinario que calquera foro público central representa e precisa (os nosos foros están por todas partes, pero, polo momento, son marxinais). E Pasolini, no baldío dos foros ocultos (que recordan ao páramo no que foi asasinado polos fascistas), únese a nós co seu Rabbia e o seu duradeiro exemplo de como levar o coro na cabeza.
_______

Un artigo sobre John Berger en rebelión.org

1 de octubre de 2003
John Berger, el sentido de la vista
David Franco Monthiel - dabolico@hotmail.com
Cádiz Rebelde

http://www.rebelion.org/cultura/031001jb.htm
_____________